Sinds 1984 was het Nederlands kernafvalbeleid "doorschuiven naar volgende generaties": Pas in het jaar 2100 zou de overheid gaan kijken naar een eindberging die dan dertig jaar later klaar zou moeten zijn. Tot deze week. Woensdag publiceerde het Rathenau Instituut namelijk ‘Nu samen stappen maken; een advies voor het besluitvormingsproces over het langdurig beheer van radioactief afval’ met het advies niet terug te redeneren vanaf het jaar 2100 maar nu vaart te maken met de besluitvorming over eindberging.
Bijzonder is dat PVV-staatssecretaris Chris Jansen meteen reageerde op het advies. Hij laat het oude beleidsdoel pas een besluit te nemen in 2100 los, kondigt aan de adviezen van Rathenau over te nemen en zijn kabinetsperiode te komen tot een nieuw besluitvormingsproces. Kan het nu zijn dat een definitieve plek voor kernafval eerder wordt gekozen dan dat een staats-kerncentrale wordt opgeleverd?
In het rapport 'Nu samen stappen maken' adviseren de onderzoekers van Rathenau dat het tijd is voor “meer actie in de besluitvorming”. “Het beleid om rond 2100 te beslissen over een definitieve beheermethode en locatie voor het langdurig beheer van radioactief afval leidt nu tot een gebrek aan urgentie en richting. Verschillende internationale organisaties, experts en betrokkenen maken zich hier zorgen over omdat het kan leiden tot: het bezet raken van geschikte locaties, onvoldoende kennisontwikkeling, het mislopen van kansen voor multinationale samenwerking en het onnodig doorschuiven van lasten naar toekomstige generaties.“
Volgens Rathenau moeten we nu al na denken over “hoe een besluit over de eindberging van radioactief afval moet worden genomen en om inwoners te betrekken en te laten meedenken (…) “ “Het is belangrijk dat experts en belanghebbenden vroegtijdig over de keuzes van het kabinet kunnen meepraten. Dat kan zich hierbij laten ondersteunen door een deskundige externe partij die politiek onafhankelijk is en los staat van de bedrijven en instellingen die radioactief afval produceren.” Een oproep voor een rol (en financiering) voor maatschappelijke organisaties (en henzelf?)
Rathenau adviseert een stapsgewijze, gefaseerde aanpak voor de besluitvorming. Het gaat om vijf fasen, waarvan de eerste fase het doel heeft: het vaststellen van een programma voor de opslag van kernafval dat brede maatschappelijke en politieke steun heeft. Dit “duurt naar schatting vijf tot tien jaar”. Aan het begin van deze fase “moet het kabinet experts en betrokkenen raadplegen over hoe deze processen eruit komen te zien. Door een breed publiek te betrekken, kan er een proces tot stand komen waarin rekening wordt gehouden met de belangen van verschillende groepen in de samenleving.” Na deze fase kan de fase van locatiekeuze beginnen.
Ook adviseert Rathenau “begrijpelijke informatie beschikbaar te stellen en actueel te houden, en belanghebbenden als maatschappelijke organisaties, regionale overheden en lokale gemeenschappen middelen te geven voor het inhalen van eventuele kennisachterstanden ten opzichte van bijvoorbeeld overheden of de afvalbeheerder. (…) Ervaringen in andere landen laten zien dat maatschappelijke organisaties, lokale gemeenschappen en decentrale overheden zo hun grip op het besluitvormingsproces kunnen vergroten en meer vertrouwen krijgen in de uitkomsten daarvan. (…) Informatie moet niet eenzijdig zijn, verschillende standpunten laten zien en duidelijk zijn over waar onzekerheden zitten”. Zoals het nu is geregeld, dat COVRA het kennismonopolie heeft, zou dan verleden tijd zijn.
Chris Jansen, de nieuwe PVV-staatssecretaris voor Openbaar Vervoer en Milieu, omarmt in zijn reactie meteen het advies van Rathenau. “Er moet nog veel gebeuren voordat een eindberging voor radioactief afval is gerealiseerd. Het zal een project worden dat meerdere generaties zal beslaan. Des te belangrijker dat we daar nu mee starten." Jansen schrijft dat het kabinet nu “in kaart [gaat] brengen welke stappen moeten worden gezet om een besluit te nemen over de eindberging van radioactief afval.” Nog niet vreselijk concreet, maar als de staatssecretaris de fasering van Rathenau aanhoudt, begint het proces van locatiekeuze nog voordat de eerste door het kabinet gedroomde kerncentrale klaar is.
Jansen's ambtenaren overtuigden hun extreemrechtse staatssecretaris door te benadrukken dat hun nieuwe baas met het naar voren halen van de plannen voor eindberging "daadkrachtige ambitie" toont. Ironisch dat deze PVV'er dat toont door een advies over te nemen wat voortkomt uit een traject wat in 2018 door D66'er van Veldhoven is ingezet.
De fasering uit het advies van Rathenau wordt door het het ministerie van IenW verwerkt in het eerstvolgende Nationaal programma radioactief afval (NPRA), wat volgend jaar augustus naar Brussel wordt gestuurd. De Europese Commissie heeft ook al jaren een procedure lopen tegen Nederland omdat het nationale beleid voor eindberging nu niet deugt. Angstvallig is geheim gehouden wat precies de Europese bezwaren zijn, maar één van de gebreken is dat er geen serieuze publieksparticipatie mogelijk iss tijdens de honderdjarige wachtperiode. Door het voorstel van Rathenau over te nemen, met daarin een volwaardige plek is voor publieksparticipatie, ontloopt het kabinet mogelijk een Europees handhavingstraject.
In de marge van het zijn reactie schrijft Jansen trouwens ook dat hij gaat kijken of er op de lange termijn eigenlijk wel genoeg plek bij de COVRA voor de bovengrondse opslag van kernafval.
Niet eerste advies voor snellere besluitvorming
Het is niet de eerste keer dat de regering geadviseerd wordt niet een eeuw te wachten. “Om meer duidelijkheid te bieden over de besluitvorming, kondigde de staatssecretaris van Infrastructuur en Waterstaat eind 2022 aan een routekaart op te stellen voor een eindberging. Deze routekaart moet de stappen gaan beschrijven die nodig zijn om een eindberging te realiseren”, schrijft Rathenau in de samenvatting van het rapport.
De Raad voor de Leefomgeving en Infrastructuur stelde in september 2022 in haar rapport ‘Splijtstof? Besluiten over kernenergie vanuit waarden’ ook al de vraag of eindberging geen integraal onderdeel van de discussie over nieuwe kerncentrales zou moeten zijn. En ook de Zweedse toezichthouder in 2015 en de commissie Mer adviseerde in 2017 om zo snel mogelijk mogelijke locaties voor ondergrondse opslag te reserveren, omdat er zoveel in de ondergrond gebeurt en straks mogelijke geschikte locaties al worden gebruikt. En dan hebben we het nog niet gehad over de pogingen van Laka en andere milieuorganisaties om de eindberging naar voren te halen om niet onze achterkleinkinderen er mee op te zadelen.